Türkiye”de kardeş kalemler dergisinin mart sayısında yaynlanan yazı
OĞLAK
Bir at oyunu olan oğlak, çok eskilerde ilk defa Orta Asya’da Özbek Türkleri tarafından oynanan bir oyundur. Özbek Türklerinin ‘ata oyunumuz’ dediği bu oyun Afganistan Türkleri tarafından geliştirilerek devam ettirilmiştir. Şimdi ise Afganistan’da milli oyun olarak; Özbek, Türkmen, Kazak, Hazara, Tacik, Peştunlar arasında yaygın olarak oynanmaktadır.
Özbek Türkçesinde adı “oğlak” olan bu oyun Derice’de (Farsça) de aynı anlamı taşıyan ‘buz keşi’ adını almıştır. Özbekçedeki “oğlak” kelimesi, Türkçedeki anlamıyla aynıdır. Derice’de kullanılan “buz keşi” ismi; buz-keçi, keş-çekmek, buz keşi-keçi çekmesi anlamlarına gelmektedir. Buna göre her iki dildeki adlandırma da aynı kavramdan hareketle belirlenmiştir.
Oyunun doğuşu şu şekildedir: Bilindiği gibi at Türk milleti için vazgeçilmez bir binektir. Tarihi dönemlerde at özellikle savaş aracı olarak kullanılmış, Ata binmek halk içinde önemli bir meziyet sayılmıştır. Özbek Türklerinin ataları arasında dağ keçisi avına çıkmak ve dağ keçisi avlamak çok yaygın bir işti ve bu işi çok önem verilirdi. Pehlivanlar ve savaşçılar gece savaş için çıktıklarında at üzerinden avladıkları keçi veya başka avları yere uzanıp alabilme yeteneğine sahiptiler. Oyunun keçi veya oğlakla olan bu ilgisinden dolayı sözü edilen at oyunununa ’ oğlak ‘ adı verilmiştir. Çok kuvvetli pehlivanlara da"اله مان " ‘alaman’ adı verilirdi.
" اله مان " ‘ alaman ‘ kelimesinin aslı " آله من " ‘ alaman ‘ dır.
- al – fiil
- a - şimdiki zaman eki
- man – birinci tekil şahıs eki
Alıyorum anlamında olan " آله من " alaman kelimesi, zamanla " اله مان " ‘alaman ‘ şekline dönüşerek başka bir anlamla bugün karşımıza çıkmıştır. " اله مان " ‘ alaman ‘kelimesi bugün güçlü, kuvvetli, hızlı ve atik gibi kavramları ifade etmektedir ve bugün Afganistan Özbek Türkleri tarafından yine bu anlamda kullanılmaktadır.Bugün " اله مان " ‘alaman ‘ kelimesi sadece Özbekçede değil, Farsça ( Derice ) da kullanılan Türkçe asıllı kelimelerden biridir.
Şu halde önceden bir av olarak yapılan bu faaliyet, daha sonra oyun haline dönüşmüştür. Yukarıdaki bilgilerden anlaşılacağı üzere, oyunun esası; pehlivan at üzerinde iken yerden avlanan hayvanı alarak belirlenen yere götürüp bırakmasıdır.
Bu oyunu oynamak, sergilemek isteyen insanların güçlü, çevik, hızlı ve tecrübeli olması gerekmektedir. Oğlak oyununu oynayan kişiye çapandaz veya pehlivan adı verilmektedir.
Çapandaz kelimesi Derice (Farsça) ve Özbekçe olan iki kelimenin bir araya gelmesiyle meydana gelmiştir.
- Çap-: koşmak – Öbekçe
- Andaz : Atış – Farsça
- İkisi birlikte koşarak atmak anlamını taşımaktadır.
Oğlağın ( buzağı ) helal[1] olması için iki versiyonu vardır ki her ikisi de ödüllüdür. Bu
da oyun başlamadan önce oğlak oyunu hakemleri tarafından belirlenir.
Oğlak Oyunu başlamadan önce helal dairesi ile bayrak tek ödülü sistemine göre belirlenip karar alındıysa, Pehlivan (çapandaz) oğlağı bayraktan dolaştırarak getirip helal dairesine ulaştıracak ve ödülü kazanacaktır.
Oğlak oyunu başlamadan önce, eğer bayrağın ödülü ayrı ve daire-i helalın ödülü ayrı olarak belirlendiyse, ona göre oğlağı helal dairesinden götürüp bayrağa ulaştırılması pehlivana ödül kazandırır. Bayraktan helal dairesine ulaştırması ise ikinci ödülü kazandırır.
Şimdi oyun veya oyun içindeki kurallar hakkında bilgi vermek istiyorum.
Çapandaz oğlağı helal dairesine ulaştırıp dairenin içine bırakmalıdır. Helal dairesi belli bir noktada büyük bir daire çizilir. Pehlivan oyunun o bölümünü kazanabilmek için dairenin içinden aldığı oğlağı (buzağı) uzak bir noktada dikilmiş olan bayraktan dolaştırıp helal dairesine bırakması gerekir. Eğer oğlak dairenin içine düşmezse, o oğlak haram (mumdar ) 2 olur. Yani oyuncu oyunu kazanamaz. Onun yerine hareketi tamamlayan bir başkası oyunu kazanır.
Oğlak oyunu iki şekilde oynanmaktadır. Birinci şekil 10-15 arası atlı gruptan oluşan iki veya üç grup halinde oynanır. İkincisi ise ikişer kişilik eşler halinde oynanır. Bunlar birbirine yardım etmek suretiyle oyunu kazanmaya çalışırlar. Oyun bir kaç saat devam eder. Kazanılan her oyun için şehrin (Bay)zenginleri tarafından para, cüppe, sarık ,silah, at ,el halısı gibi ödüller (cahrçi) ödülü verilir. Eğer oyun bir kaç gün devem edecekse ilk günün galibi, eğer oyun tek günde bitecek ise günün ilk oyununu kazanan" توغ " ‘ tuğ ‘ oyununu kazanmış olur. Caharçi tarafından oyunların son turdaki oyunu kazanan ahır oğlak yani oyunun finalini kazandığı için oyunun galibi ilan edilir. Sonra geçen senenin şampiyonu oyun sahasına girip takım halinde kamçısını yere diker .
.En çok ödülü de ahır oğlağı alan hak eder. Buna göre ilk oyunun adı “tuğ” son oyunun adı ise" آخر اوغلاق " “ahır oğlak” adını alır.
Yarışa katılacak atlar çok hızlı, güçlü, ehil ve eğitimli olması gerekir. Afganistan Türkleri arasında at yetiştiriciliği çok yaygındır. Oyuna hazırlanacak atlar çok özenle beslenmekte ve iyi bir eğitimden geçmektedirler. Özellikle Afganistan’ın kuzey kentleri olan Faryab(Meymene), Cevizcan(Şibirghan), Mezar-ı Şerif (Belh), Aybek (Samangan), Tahar halkı arasında atçılık çok yaygındır ve oğlak oyunu fazlaca sevilmektedir. Oyuna adını veren “oğlak” yaban keçisi avından alınmış olsa da son yıllarda oyunda keçi yerine dana kullanılmaya başlanmıştır. Dana kullanılmasında dana derisinin keçi derisine oranla daha dayanıklı etkili olmuştur.
Oğlak oyununun oynandığı sahanın genişliği 500m, eni ise 300m kadardır. Sahanın bir ucuna daire çizilir diğer ucuna ise bayrak dikilir. Oyunu bilen bir kişi hakem olarak görev alır. Bir başka kişi ise" جهرچي " “Caharçı” olarak anons görevini üstlenir. Oyunda kullanılacak dana 40-50 kilo civarındadır. Oyundan bir gün önce dana kesilir ve derinin yumuşaması için suyun içinde bekletilir. Çünkü sert derinin sağa sola çekildiği zaman çabuk parçalanma riski vardır. Deri yumuşak veya gevşek olduğu zaman yırtılıp parçalanmaz, aksine süzülerek daha dayanıklı hale gelir.
Oğlak oyunu bayramlarda Bayların (zenginlerin) özel davetleri"veya" " توي(toy ) (düğünlerde) gelen misafirler için" " قونوق ( konuk )ve yöre halkına sunulur. Bu oyun sadece kışın oynanır. Yazın oynanmaz. Çünkü hava sıcaktır. Hava sıcak olduğu zaman pehlivanlar çabuk yorulur atlar da iyi koşamaz. Daha çok karlı ve soğuk hava ( باي ) ( bay ) at sahipleri ve pehlivanların tercihidir. Hava hafiften ısınmaya başladığı, yerlerin de yeşermeye başladığı zaman oğlak oyunu da azalmaya başlar. Çünkü atlar çayırlara, otlaklara otlaması için bırakılır. At ot yediği zaman koşamaz ve sakatlanma hatta bir daha oğlak oyununda katılamama riski bile taşıdığından oyuna sokulmaz. Yeni oyun mevsimi beklenir.
Öğretim Görevlisi Abdurrahim MASUMİ
Kabil Üniversitesi
Dil ve Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
(1) [1]helal kelimesi oyunun geçerli sayılması anlamına gelen kavrama verilen addır.
(2) Murdar oyun kuralına göre eylemin tamamlanmadığı kavrama verilen addır.
Türkçedeki murdar olma gibi anlam söz konusu değildir.
